Nghi Lễ Phật Giáo

Hầu hết các bản dịch kinh điển từ tiếng Hán sang tiếng Việt, thậm chí từ chữ Pali sang tiếng Việt vẫn còn mang âm hưởng chữ Hán một cách nặng nề. Người Phật tử đọc vào các bản kinh của HT Thích Minh Châu và của cố HT Giới Nghiêm, nếu không có một trình độ Hán học tối thiểu, chắc hẳn khó có thể lãnh hội hết ý tứ sâu sắc được chuyển tải trong các thuật ngữ Phật học Hán Việt. Các bản dịch về kinh điển đại thừa của HT Thích Trí Tịnh, HT. Thích Trí Quang v.v… cũng như các bản dịch A-hàm của HT Thích Thiện Siêu, HT Thích Thanh Từ và của Phật học viện Huệ Nghiêm lại còn nặng chữ Hán hơn nữa.

Có nhiều lý do để giải thích sự ảnh hưởng Hán học một cách tập thể này. Thứ nhất, kinh sách Phật giáo được dịch ra tiếng Việt hầu hết được tiến hành trong giai đoạn mà tiếng Việt chưa được định hình và phổ biến rộng rãi như hiện nay. Kế đến, vì là phong trào dịch thuật kinh điển trong giai đoạn khởi điểm, các bậc tôn túc của chúng ta đã không có đủ các phương tiện tham khảo, đối chiếu các bản dịch trước đó, khi cần thiết, như hiện giờ. Hơn nữa, văn phong chữ Hán có thể giúp cho quý dịch giả có thể chuyển tả ý kinh một cách cô đọng mà dân trí mấy chục năm trước cũng có thể hiểu được dễ dàng do Hán học còn thông dụng trong quần chúng trí thức.

Tuy nhiên đặt các bản dịch mấy mươi năm trước trong bối cảnh hiện nay, người đọc tụng kinh điển sẽ gặp không ít các khó khăn khi phải tiếp cận một bản văn kinh điển quá nặng thuật ngữ chữ Hán. Đành rằng có hơn 60 phần trăm yếu tố chữ Hán trong ngôn ngữ tiếng Việt, chúng ta vẫn có thể tìm ra các chữ Việt tương ứng hoặc ít nhất các chữ Hán đã được Việt hóa để thay thế các chữ Hán khó hiểu và không còn thông dụng trong quần chúng.

Ngoài việc diễn đạt súc tích, có âm điệu êm tai, các bản dịch nặng âm hưởng chữ Hán chỉ có thể phục vụ cho một số đối tượng nhất định, và do đó, sẽ xa rời tập thể quần chúng, và hơn nữa, không có lợi cho tiến trình tu học của nhiều lớp người. Đó là chưa nói đến việc các bản dịch nặng chữ Hán hoặc các kinh điển để nguyên âm Hán Việt đã dẫn đến việc thần thánh hóa kinh điển (do không hiểu được ý kinh), dẫn đến nạn biến kinh điển thành đối tượng cầu nguyện và đức Phật thành một vị thần linh ban phước, xa rời với bản chất lời Phật dạy.

Phải công nhận rằng có nhiều khó khăn trong việc chọn các từ ngữ và thuật ngữ thuần tiếng Việt để thay thế các thuật ngữ Phật học bằng chữ Hán đã quen thuộc với giới học đường Phật giáo. Tư duy, chất xám, sự sáng tạo và thời gian là các yếu tố giúp chúng ta có thể tạo ra các thuật ngữ Phật học thuần Việt một cách thành công. Một khó khăn khác nữa là các từ ngữ và thuật ngữ mới này chắc hẳn sẽ gây ra hiện tượng chói tai, khó nghe, do người đọc tụng kinh điển đã quen thuộc các thuật ngữ chữ Hán từ nhiều năm qua trong cuộc đời của mình.

Một công việc tuy có nhiều khó khăn nhưng không phải là không có giải pháp. Theo thiển ý của người viết các bản dịch kinh sách Phật giáo trong tương lai nên tận dụng tối đa các từ ngữ tiếng Việt thuần túy để diễn tả các ý tưởng Phật học. Ví dụ, ta nên dùng cụm từ "ba ngôi Báu" để thay thế từ "Tam bảo," nên dùng "trạng thái thiền thứ nhất, thứ hai, thứ ba, thứ tư" để thay thế từ "sơ thiền, nhị thiền, tam thiền, tứ thiền," và nên dùng "ba kho tàng kinh điển Phật giáo" để thay thế thuật ngữ "Tam tạng," v.v… Mặc dù các từ mới này có dài dòng hơn các thuật ngữ Hán nhưng chúng có thể giúp cho người đọc dễ dàng hiểu được ý tưởng chứa tải trong kinh sách.

Kế đến quý dịch giả có thể vận dụng phương pháp "thay thế" trong khi dịch, nghĩa là dùng một từ ngữ chữ Hán đã được Việt hóa, phổ biến trong dân gian để thay thế các thuật ngữ chữ Hán đã không còn quen thuộc với quần chúng. Ví dụ ta nên dùng cụm từ "ba tính chất của thực tại" để thay thế thuật ngữ "tam pháp ấn," "bốn chân lý của cuộc đời" để thay thế "tứ diệu đế," dùng "con đường thánh gồm tám yếu tố" để thay thế "bát chánh đạo," dùng "bảy yếu tố đưa đến giác ngộ" để thay thế "thất giác chi" v.v… Các từ ngữ được in đậm trong các cụm từ đề nghị bên trên đều là các từ ngữ Hán Việt, tuy nhiên chúng đã được người Việt Nam sử dụng quen thuộc như những chữ thuần Việt, sẽ giúp chúng ta thay thế thành công các thuật ngữ nặng chữ Hán từ trước đến giờ.

Nói tóm lại, công việc Việt hóa nghi thức tụng niệm nói riêng và phiên dịch kinh sách Phật giáo nói chung, có thể được thực hiện bằng nhiều cách, trong đó ba yếu tố sau đây là cần thiết nhất. Thứ nhất, chúng ta nên dịch nghĩa toàn bộ các thuật ngữ pháp số bắt đầu bằng "nhất, nhị, tam, tứ, v.v…" thành các thuật ngữ tiếng Việt bắt đầu bằng "một, hai, ba, bốn v.v…" Kế đến, cố gắng chọn lọc các từ ngữ thuần Việt để thay thế toàn bộ các thuần ngữ chữ Hán. Và thứ ba là thay thế thuật ngữ chữ Hán khó hiểu bằng các thuật ngữ chữ Hán khác đã được Việt hóa. Có như vậy thì việc đọc tụng kinh của người Việt Nam mới dễ dàng và thu hoặch nhiều lợi ích.