Hơn ai hết, thi nhân là người cảm thức
sâu xa những thống khổ nhức nhối của cuộc tồn sinh, và truyền đạt cho ta
chân lý đầu tiên của Phật qua muôn vàn sắc thái, bằng những vần điệu bất
hủ như chính sự vô thường, khổ, như chính cuộc đời.
Ta là ai, từ đâu đến, sinh ra để làm gì ... nỗi khắc khoải ấy không
ngừng trở lại trong tâm hôn thi nhân:
Tiền bất kiến cổ nhân
Hậu bất tri lai giả
Niệm thiên địa chi du du
Đọc đương nhiên nhi lệ hạ
(Trần Tử Ngang)
Ai người trước đã qua
Ai người sau chưa đến
Nghĩ trời đất vô cùng
Một mình tuôn giọt lệ
(Nhất Hạnh dịch)
Nỗi khắc khoải ấy biến thành một niềm nhớ mông lung, một tình hoài
hương, cái quê hương mà ta không biết. Đó là tâm trạng ta bắt gặp từ
thuở bé, sau mỗi trưa ngủ dậy, bỗng dưng òa khóc không duyên cớ. Ta có
cảm giác như đã đánh mất đi một cái gì mà ta đã quên bẵng mặt màỵ Đó
dương như là một tiền kiếp xa xăm ta vừa quên vừa nhớ. Lớn lên, đó là
nỗi sầu vơ vẩn, không đối tượng mà thi nhân gọi là "nỗi sâu thế kỷ" (mal
du siècle) khiến người phàm tục xem họ là kẻ than mây khóc gió, không ốm
mà rên. Song kỳ thực, đó là dấu hiệu thức tỉnh của những con người hiếm
hoi chưa bị ô nhiễm bởi cuộc túy sinh mộng tử (sống say chết mộng.) Tâm
trạng khắc khoải này trở thành một nỗi đau mãnh liệt, một khoảng trống
rợn người:
Nửa đời bỏ lạc thâu canh
Nụa linh hồn bỏ nước xanh lên bờ
Khổ đau về chẳng hẹn giờ
Hoang liên phố rộng bước hờ hững đi
(Bùi Giáng-Mưa nguồn)
Khoảng trống này là một thử thách gay go với người độc cư lâu năm chầy
tháng. Khi tất cả đều được bỏ sau lưng, người độc cư đối diện với hư vô
vậy bủa, và dần dần thấy rằng chỉ co cái Không đó là thực, gần như sờ mó
được, nhưng lại không thể nào chịu đựng:
Sau lưng, trước mặt, hư không một trời
(Tuệ đăng)
Cảm giác đau khổ vì khoảng trống đó là một loại ma ngũ ấm, nghĩa là một
thứ phiền não phát sinh từ cái thân ngũ uẩn. Nó không do cảnh ngoài,
không có đối tượng rõ rệt, nhưng nó bao trùm khắp cả, hiện diện khắp
nơi, làm cho hành giả có thể phát điên lên được. Có thể diễn tả nổi sầu
ấy như nỗi "sầu tình" của Nguyễn Công Trứ:
Sầu ai lấp cả vòm trời
.............
Giống ở đâu vô ảnh vô hình
Khiến ngẩn ngẩn ngơ ngơ đủ chứng
Hay như nỗi hoang liêu trong Mưa nguồn:
Sầu thiên cổ chợt về trên nước dạo
Có lúc nỗi sầu ấy trơ nên thác loạn:
Trung tâm trái đất ruột rà rối tung
Đó là một nỗi sầu to rộng như của đất trời:
Đất với trời chung một nghĩa bơ vơ
Vũ Hoàng Chương cũng diễn tả cái "thành sầu chất ngất" ấy trong Thơ Say:
Nhưng em ơi
Đất trời nghiêng ngửa
Mà trước mắt thành sầu không sụp đổ
Nỗi sầu không tên tuổi, nỗi hoài hương tiền ấy mãi theo chân con người
suốt cuộc tồn sinh mỗi lúc tàn canh tỉnh rượu:
Rồi tôi lớn đi vào đời chân bước
Cỏ mùa xuân bị giẫm nát không hay
Chợt có lúc hai chân dừng một lượt
Người đi đâu ? Xưa chính đã chỗ này
(Mưa Nguồn)
"Cỏ mùa xuân" ấy phải chăng là Phật tính nguyên sơ, bản lai diện mục,
viên bảo châu vô giá mà tên cùng tử là ta đã lỡ đánh mất tự bao giờ?
Phải chăng đó là một nửa linh hồn của ta đã bị bỏ lại trong nước xanh,
khi ta bước lên bờ kiếp sống lãng du đau khổ, để rồi thỉnh thoảng "giật
mình mình lại thương mình xót xa", để chợt có lúc đang đi bỗng dừng bước
tự hỏi: ta đi đâu bây giờ. Và một cảm giác cô đơn vô hạn bỗng trào dâng:
Cô độc là gì? còn nên nói
Vui là vui gượng với tri âm
. . .
Mắt xin khép vì nghe buồn bước tới
Từ bốn bên gió đẩy lại hoang liêu
(Mưa nguồn)
Giữa vũ trụ bao la, mỗi con người là một dấu chân lạc đà bé bỏng trên sa
mạc đã quên mất đường về chốn cũ:
Người đã định một lần thôi để hỏng
Đường vu vơ về chốn cũ trăm năm
Miền cát lạnh chân lạc đà bé bỏng
Bóng hình em tơi tả dưới trăng rằm
(Mưa nguồn)
Dù người ta có tìm cách lãng khuây trong men rượu, cuộc tình, "Nó" vẫn
thỉnh thoảng xuất hiện:
Hai người, nhưng chẳng bớt cô đơn
(Xuân Diệu)
Dập dìu bên liễu chùng buông
Tình chưa thoảng chợt tiếng buồn lại dâng
(Mưa nguồn)
Làm sao khuây khỏa được, khi ta đã đánh mất đi một nửa linh hồn trong
nước xanh để bước lên bờ đau khổ. Trong khổ làm gì tìm thấy dược hân
hoan, Niết bàn thực sự. "Phật đã dạy, đời khổ thì thật là khổ, không thể
làm cho vui lên" (Kinh Di Giáo). Quả vậy cái vui của ta cũng chỉ là trá
hình của đau khổ, là mặt trái của đau khổ:
Tìm trong đau đớn có hân hoan?
Lạnh giá hay không giấc mộng vàng?
(Mưa nguồn)
Dù mộng có vàng son cách mấy thì cũng chỉ là mộng vô cùng băng giá, và
không thể tìm trong đau đớn mà có được nỗi hân hoan. Cho nên thi nhân
vẫn ôm mối hận không bao giờ thỏa mãn:
Trời đất lạnh và lòng anh không thỏa
Gởi hồn đi phương hướng hút heo ngàn
Hồn ngơ ngác loay hoay về hỏi dạ
Có bao giờ dạ thỏa giữa không gian?
(Mưa nguồn)
Giữa cảnh xuân về rộn ràng oanh với yến, thi nhân cũng không thể quên
nỗi sầu vạn đại, nỗi mất mát khôn khuây vì "nửa linh hồn" đã "bỏ nước
xanh lên bờ"
Lệ đã chảy ròng ròng rớt xuống
Với xuân về oanh yến rộn bên tai
Em quốc sắc em thiên hương đã uổng
Làm sao khuây khỏa hận của thiên tai
(Mưa nguồn)
Làm sao không đau khổ khi thấy rõ rằng tất cả chỉ là sương với bóng, ảo
và mộng:
Sương với bóng bay về trên cỏ nội
Bủa mịt mờ ảo mộng lạnh bốn bên
(Mưa nguồn)
Đó là một nỗi ray rứt khó chịu, khi mọi vẻ đẹp của cuộc đời đều mong
manh hư ảo, càng đẹp càng như là không thật có, và càng mau tuột khỏi
tầm taỵ Hõnh phúc bao giờ cũng mơ màng như sắc như không, như vang như
bóng, luôn luôn mang theo nó-như trái cây mang hột giống-bóng tối của
đau khổ và huyễn mộng:
Chiều bên lá lung lay vàng cửa khép
Bóng trời sa trùm phủ tiếng em cười
(Mưa nguồn)
Làm sao không đau đó khi ta phải sống mà không biết tí gì về chính mình,
về ngọn nguồn của sống chết, của khổ đau và hạnh phúc, của tất cả mọi
sự:
Trời, thuở đó ngần nào em khổ sở
Khóc khi nhìn gió thổi nước sương buông
Tìm xa vắng bên kia bờ đổ vỡ
Dòng sông đâu em có biết ngọn nguồn?
(Mưa nguồn)
Ấy vậy mà cuộc đời đâu có để cho ta dừng lại tìm hiểu hỏi han cho ra lẽ.
Nó cứ tiếp tục chảy tuôn, thơì gian cuồn cuộn như thác đổ trên đầu ta,
để vào một buổi sáng đẹp trời, nhìn vào gương ta bỗng thấy tóc ta đã
trắng bạc:
Quân bất kiến Hoàng hà chi thủy thiên thượng lai
Bôn lưu đáo hải bất phục hồi
Hựu bất kiến cao đường minh cảnh bi bạch phát
Triêu như thanh ty, mộ thành tuyết?
(Lý Bạch)
Không tránh khỏi cái lúc ta phải đứng dừng lại ngạc nhiên tự hỏi:
Ta đếm lại từng ngón tay lẩy bẩy
Đời chúng ta là mấy trăng tròn
(Mưa nguồn)
Và đau khổ chợt thấy:
? thiều quang tan biến vội sao mà
(Mưa nguồn)
Trong dòng sống vô thường ấy, từ vật chất đến linh hồn, thân và tâm,
cảnh và người, không lúc nào dừng trụ. Đây chính là hành khổ trong giáo
lý Phật. Mọi sự tuôn chảy như thác lũ, từ cuộc dâu bể của cảnh vật:
Sông kia rày đã nên đồng
Chỗ làm nhà cửa chỗ trồng ngô khoai
Đêm nghe tiếng ếch bên tai
Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò.
(Tú Xương)
đến cuộc dâu bể của nội tâm, "không bao giờ ta gặp lại tâm hồn ta chiều
nay" (Nous n?aurons jamais plus notre âme de ce soir):
Em ngó buổi chiều buồn có phải
Buồn cũng như buồn những buổi chiều xưa
(Mưa nguồn)
Tuổi trẻ đi qua không bao giờ trở lại:
Những nhịp bước bên đường còn dội mãi
Vang về đâu không vọng lại hồi âm
. . .
Tóc xanh kỳ hẹn sai ngày
Khóc ngang ngửa mộng canh dài mấy phen
(Mưa Nguồn)
Kỳ hẹn dù có đúng ngày đi nữa cũng thành sai, bởi vì tới đó tóc xanh đã
trở màu, và mộng hóa ra ngang ngửa làm cho thi nhân phải khóc:
Màu phương cảo pha mờ trên nét ngọc
Bước ngại ngùng nẻo mộng mấy lần sai
(Mưa Nguồn)
Nẻo mộng cứ sai hoài, là vì "ngày theo tháng tiếng thương không tiếng
gọi", vì thời gian không chờ tuổi trẻ, vì "hồn nguyên tiêu ai kiếm lại
cho mình" và:
Xuân xanh xô cổng chạy dài
Bỏ sương tuyết phủ phương đài phía sau
. . .
? vạn vật vẫn chờ nguồn nước lũ
Tự ngàn năm tuôn dạo tự khe rùng
(Mưa Nguồn)
Cuộc đời đã là mộng huyễn, "đất trích chiêm bao" thi cuộc tình cũng chỉ
là huyễn mộng, "yêu nhau là hẹn sai giờ ngó nhau". Quả vậy không thể có
tình yêu (theo nghĩa hẹp) khi con người quá tỉnh giác bén nhạy trước cái
mong manh hư ảo của cuộc đời, vì vừa nhìn nhau một cái thì "mộng đã bước
vào trong mơ": giây phút hiện tại đã là mộng (vì không dừng trú), mà
mộng đó đang trôi qua, tiếp tục trôi mãi, rốt lại cuộc đời chỉ là mộng
tiếp theo mơ... Sở dĩ con người mê sắc là vì không thấy đúng như thật,
trông gà hóa cuốc, thấy bụi thành ra mây, và vì hẹn sai giờ ngó, nêu ngó
đúng thời nghĩa là vào cái lúc hoa tàn nhụy rữa, thì khó mà mê cho nổi:
Nhìn nhau mộng đã bước vào trong mơ
Bụi bay là áng mây mờ
Yêu nhau là hẹn sai giờ ngó nhau
(Mưa Nguồn)
Bên cạnh nỗi khổ vì tính chất mộng ảo vô thường, còn có nỗi hoại khổ của
tử biệt sinh ly, của sự "nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương" vốn
là đỂ tài cho bao thiên trường hận ca bất hủ của loài người kim cổ:
Thiên trường địa cửu hữu thời tận
Thử hận mang mang vô tuyệt kỳ
(Trường hận ca)
Đó là cái hận khi:
Một tiếng nói một nụ cười chợt tắt
Hết mấy phen buồn trở lại bên đời
(Mưa Nguồn)
Đó là nỗi khổ của cảnh:
Đầu mùa trăng rạng tỏ
Hoa bướm vội tan lìa
(Mưa Nguồn)
Và của cảnh:
Em chết bên bờ lúa
Để lại trên đường mòn
Một dấu chân bước của
Một bàn chân bé con
(Mưa Nguồn)
Trước nỗi đời thê thảm vì tất cả đều tuột khỏi tay ta: tuổi trẻ, hạnh
phúc, sắc màu, bóng dáng... thi nhân phản ứng bằng một cuộc sống vội
vàng bởi vì biết rõ:
Một phút nữa thôi
Và màu sẽ mất
Suối sẽ xa đời
Như mây xa đất
(Màu thanh thiên mở)
Vì biết rõ "Ngày sẽ hết tôi sẽ không ở lại, tôi sẽ đi và chưa biết đi
đâu" nên thi nhân yêu đời say đắm:
Tôi đã nguyện yêu trần gian nguyện vẹn
Hết tâm hồn và hết cả da xương
(Phụng Hiến)
Nhưng càng yêu đời thì càng thấm thía nỗi khổ của sự chết chóc:
Nhưng em hỡi trần gian ôi ta biết
Sẽ rồi ra vĩnh biệt với người thôi
Ta chết lặng bó tay đầu lắc
Đài xiêu ôi xuân sắp rụng mất rồi
(Phụng Hiến)
Cái chết rút về số không tất cả mọi nỗ lực của con người, nó là vố đấm
chí tử cuối cùng của khổ để, làm cho câu hỏi về bí ẩn của cuộc đời chẳng
bao giờ được trả lời thỏa đáng:
Em hỏi mãi tuy biết lời đáp lại
Chẳng bao giờ thỏa đáng giữa đời câm
Em ngó mãi những chiều về trở lại
Mang những gì về trong cõi trăm năm.
(Chiều)
Mang được những gì về, nếu không là cái Không lớn rộng?
Cảm thụ sâu xa tính chất vô thường, khổ, không của cuộc đời, thi nhân
tìm lối thoát ra khỏi tuyệt vọng. Lối thoát đó trước nhất và cuối cùng
đối với ông là nghệ thuật, là thơ. Khi thi sĩ thở than về nỗi mất mát
của tuổi trẻ, hạnh phúc, của chính sự sống, Cuộc Đời bèn an ủi ông rằng
không nên tuyệt vọng:
Em bảo rằng: đừng tuyệt vọng nghe không
Còn trang thơ thắm lại với trời hồng
(Phụng Hiến)
Nghệ thuật và thi ca sẽ có thể diễn đạt tất cả nỗi đau khổ phù du mộng
ảo của kiếp nhân sinh. Với thi ca cái vô thường sẽ được làm cho trường
cửu, cái chết và nỗi khổ sẽ trở thành bất tử. Khổ không còn là khổ khi
nó trở thành đối tượng khách quan của nghệ thuật. Muôn đời người ca kỹ
bến Tầm Dương vẫn còn đang gảy khúc Tỳ bà, chiếc áo xanh của quan Tư mã
đất Giang Châu cho đến ngày nay vẫn chưa ráo lệ. Ngày xưa người chinh
phụ bẻ cành liễu tiễn chồng, thì ngày nay sự biệt ly ấy vẫn còn tiếp
diễn, dù cảnh và người có khác. Cái cảnh đời phù du, hạnh phúc chóng tàn
cũng vậy, không bao giờ thay đổi.
---o0o---
| Mục lục Tác gia?|
Cập nhật ngày: 01-01-2002
