Bạn
hãy tưởng tượng rằng mình dang đứng ở giữa một trận
địa, một mình đơn độc chiến đấu với ngàn vạn địch
quân. Mặc dù bị bao vây tứ phía nhưng cuối cùng bạn vẫn
chiến thắng. Rồi tưởng tượng là bạn chiến đấu những
trận như vầy hằng ngàn lần nhưng cuối cùng bạn vẫn chiến
thắng. Ðức Phật dạy rằng thắng vạn quân như vậy ngàn
lần, vẫn còn dễ hơn là thắng được chính mình một lần.
Công việc của chúng ta khởi sự làm ở đây không phải là
nhỏ. Hiểu được tâm của mình là điều khó khăn trên đời
này. Nhưng việc ấy không phải là không thể làm được.
Có những người đi trước ta đã phải đương đầu với
vạn địch quân này và đã chiến thắng được chúng vạn
lần, họ có để lại cho chúng ta một số lời khuyên và
hướng dẫn vô cùng hữu ích.
Ðiều
trước hết, ta phải biết những kẻ thù của mình là ai.
Nếu không thấy được chúng, chúng sẽ trở nên những quyền
lực chi phối đáng kể trong ta. Nhận diện được chúng, ta
sẽ có thể đối diện với chúng một cách dễ dàng hơn.
Trong trận địa tâm ý này, ta phải đối phó với năm kẻ
thù có nhiều thế lực, và học cách nhận diện chúng là
điều thiết yếu đầu tiên, để ta có thể đi sâu hơn vào
sự hiểu biết về chúng.
Ðức
Phật gọi năm kẻ thù ấy là Ngũ trần cái, tức là năm điều
che bít, ngăn chận không cho trí tuệ phát sanh.
1.-
Kẻ thù thứ nhất là tham dục tức là sự đam mê, ham muốn
vào những cảm xúc nơi thân thể và các đối tượng của
chúng. Lòng tham dục khiến tâm ta lúc nào cũng hướng ngoại,
náo động, mất quân bình, hết đeo đuổi chuyện này lại
đến sang chuyện khác. Bản tính của lòng tham dục không gì
có thể làm thỏa mãn nó được. Sự tìm kiếm sẽ là bất
tận và vô vọng. Chúng ta đang vui hưởng một điều gì, rồi
nó cũng sẽ sanh và diệt như mọi hiện tượng khác, khi ấy
ta sẽ trở nên bất mãn, và lại đòi hỏi đi tìm thêm những
thú vui mới. Chỉ đến khi nào ta chịu chấp nhận đối diện
với lòng tham dục, bằng không lúc nào ta cũng sẽ cảm thấy
thiếu thốn, luôn luôn muốn đi tìm một niềm vui mới, một
sự khuây khỏa nào đó. Lòng tham dục có nhiều hình thái
khác nhau, nó có thể là một hình ảnh đẹp, một âm thanh
du dương, những mùi vị ưa thích, một cảm giác êm dịu hay
là những ý tưởng say mê. Dính mắc vào những đối tượng
này, sẽ làm củng cố thêm lòng tham của mình. Và cũng chính
vì lòng tham, tâm dính mắc, níu kéo này mà ta đã tự trói
mình vào bánh xe luân hồi, sanh tử từ thuở nào đến giờ.
Cho đến khi nào ta chiến thắng được lòng tham dục, ta mới
có thể giải thoát ra khỏi được sự trói buộc của tâm
dính mắc và lòng sở hữu của mình.
2.-
Kẻ thù thứ hai là tâm sân hận. Nói chung thì những tâm giận
dữ, thù ghét, bực tức, khó chịu đều có chung một đặc
tính là xua đuổi, tiêu diệt đối tượng của nó. Nó có
một trạng thái rất là hổn loạn và bạo động. Trong văn
chương chúng ta thường diễn tả những người đang bị chi
phối bởi lòng tham dục và sân hận, là những người đang
bị lửa nóng thiêu đốt. Khi ta đang có một sự đam mê hay
một cơn giận nào, ta thường nói là mình đang "bừng bừng
lửa cháy". Lửa tình hay lửa sân cũng thế. Trong những tình
cảnh này tâm ta đang bị đốt cháy thật sự, sự khổ đau
rất to tát.
3.-
Kẻ thừ thứ ba là thụy miên. Thụy miên có nghĩa là tâm
làm biếng, uể oải, ham ngủ nghỉ. Nói tới những tâm tánh
này, tôi nghĩ ngay đến những con ốc sên, lúc nào nó cũng
bò một cách lừ lừ, chậm chạp, chẳng có chút năng lực
nào cả. Chúng ta phải cố chiến thắng được tâm uể oải
và lười biếng này mới mong thành công được. Chứ bằng
không thì sẽ chẳng có việc gì là làm xong, chẳng có chuyện
gì là rõ ràng cả, tâm ta lúc nào cũng cảm thấy mờ mịt
và nặng nề.
4.-
Tâm chướng ngại thứ tư là trạo hối. Trạo hối có nghĩa
là một tâm xao động, buồn rầu, lo nghĩ, hối hận. Một
tâm như vậy thì không thể nào có khả năng tập trung được.
Nó luôn luôn nhảy từ đối tượng này sang một đối tượng
khác, lao chao, không có chút gì là chánh niệm. Tâm trạo hối
ngăn chận sự phát triển của trí tuệ.
5.-
Kẻ thù thứ năm là tâm nghi hoặc. Lòng nghi ngờ vào giáo
pháp, vào con đường mình theo. Có lẽ tâm nghi hoặc là một
kẻ thù đáng sợ hơn cả. Trừ khi ta nhận diện được nó,
tâm nghi hoặc có thể làm cho trí óc của mình trở nên vô
dụng, ngăn chận không cho ta nhìn sự việc một cách rõ ràng.
Ta nghi ngờ về chuyện ta đang làm, về khả năng của chính
mình. Từ lúc bạn đến đây, chắc thế nào bạn cũng đã
có những ý nghĩ như "Tôi làm gì ở nơi đây? Tại sao tôi
tới đây? Phương pháp này khó quá, không thể nào tôi theo
được?" Những điều ấy là do tâm nghi hoặc, một trở ngại
rất lớn trên con đường tu tập của mình.
Năm
điều ngăn chận hay ngũ trần cái - tham dục, sân hận, thụy
miên, trạo hối và nghi hoặc - đều là những tâm hành. Chúng
không có Ngã, không có một bản chất thật sự, chỉ là một
chuỗi nhân duyên hiện hành vô chủ. Có một ví dụ dùng để
diễn tả ảnh hưởng của những chướng ngại này, đối
với tâm của chúng ta. Một hồ nước trong. Lòng tham dục
được ví như những màu sắc sặc sở được pha vào nước.
Nhìn xuống hồ chúng ta bị lôi cuốn theo những vẽ đẹp
và sự phức tạp của màu sắc mà không còn thấy được
đáy. Tâm sân hận khó chịu, thù ghét được ví như nước
sôi. Nước đang sục sôi thì bao giờ cũng rất là xao động.
Chúng ta không thể nào nhìn thấu xuyên qua được. Sự náo
động của tâm gây ra bởi những phản ứng bạo động của
lòng thù ghét, ác cảm là một trở ngại rất lớn cho sự
hiểu biết. Tâm làm biếng, trì trệ thì cũng giống như mặt
hồ đang bị phủ kín bởi rong rêu, một lớp rất dày. Ta
không thể nào nhìn xuyên qua lớp rong rêu để thấy được
đáy hồ. Tâm thụy miên rất là nặng nề. Còn tâm trạo hối,
bất an thì được ví như mặt nước xao động, xốn xang bởi
những luồng gió mạnh. Khi ta lo nghĩ, buồn rầu, ta sẽ mất
đi khả năng tập trung, an tĩnh để phát triển định lực
và trí tuệ. Và tâm nghi hoặc thì giống như nước hồ bị
vẩn đục vì bùn quấy lên. Trí tuệ của ta lúc này hoàn
toàn bị che khuất vì sự mịt mù, tăm tối của tâm nghi ngờ.
Có
những phương pháp để đối trị với các chướng ngại vừa
kể, trên con đường tu tập của ta. Phương cách đầu tiên
là nhận diện chúng, ý thức được sự có mặt của chúng
một cách rõ ràng trong mỗi giây phút. Nếu tham dục nổi lên,
ta phải có ý thức ngay về sự có mặt của nó. Ðối với
tâm sân hận, lười biếng, bất an, nghi hoặc cũng vậy, ta
phải nhận diện ngay khi chúng vừa mới khởi lên. Nhận diện,
ý thức được sự có mặt của chúng, là một phương pháp
hay nhất, hiệu quả nhất để đối trị với những chướng
ngại trên con đường tu tập thiền quán của mình. Ý thức
được sự việc đang xảy ra sẽ dẫn đến chánh niệm. Và
chánh niệm có nghĩa là không nắm bắt, không xua đuổi, không
nhận đối tượng làm mình. Ngũ trần cái hay năm chướng
ngại này, chỉ là những tâm hành không có thực chất và
vô thường. Chúng sanh lên rồi diệt mất, đến và đi như
mây trên trời. Nếu chúng ta có chánh niệm ngay khi chúng vừa
khởi lên và không phản ứng theo sự thúc dục của chúng,
những tâm hành này sẽ đi qua mà không gây nên một sự xao
động nào đáng kể. Chánh niệm là một phương pháp hiệu
quả nhất để đối trị chúng.
Ta
cũng có thể dùng một số liều thuốc đặc biệt để chữa
trị năm chướng ngại này, nhất là những khi ta đang bị
chúng chi phối mà chánh niệm của ta thì còn quá yếu. Khi
tâm ta bị lòng tham dục hoành hành, ta hãy quán chiếu về
sự vô thường của xác thân này, sự thật là rồi cũng có
một ngày thân này sẽ trở thành những thây ma. Thời gian
trôi qua như bóng ngựa qua cửa sổ, chúng ta rồi sẽ bảy
mươi, tám mươi hay chín mươi tuổi. Hàn San, một nhà tu mà
cũng là một nhà thơ cổ Trung Hoa, nhận thức được những
điều ấy như sau:
Một
tấm màn làm bằng trân châu,
Treo
trước cửa tiền đường.
Bên
trong một tiểu thơ yêu kiều, thục nữ,
Dáng
nàng đẹp hơn tiên, trang đài và quý phái.
Gương
mặt nàng hồng tươi, như một trái đào tiên,
Sương
mù mùa xuân phủ ướt gian nhà phía đông.
Gió
thu sang, thổi lồng lộng trống gian tây.
Ba
mươi năm sau, tất cả sẽ còn gì,
Thục
nữ ấy sẽ gầy khô như xác mía.
Những
sự quán chiếu như vậy có khả năng làm cho lòng tham dục
của ta bớt đi, nhất là khi phải đối diện với sự cấp
bách về cái chết của chính mình. Cái chết không phải chỉ
xảy đến cho một số người chọn lọc nào đó. Phải có
cảm thấy được sự gần kề của cái chết, thì ta mới
biết sự quan trọng, giá trị vô cùng của giờ phút hiện
tại.
Có
một mối tương quan chặt chẻ giữa lòng tham dục của mình
và tánh ham ăn, mê ngủ. Tiết độ trong việc ăn uống, ngủ
nghỉ sẽ làm giảm bớt lòng tham dục của mình và tăng trưởng
trí tuệ.
Cũng
vậy một cách hay nhất để đối phó với lòng thù ghét,
giận dữ là nhận thức được nó, có chánh niệm về nó.
Giả sử bạn đang ngồi, bỗng nhiên bạn cảm thấy thù ghét
một người nào hay một việc gì đó. Hãy ngồi lại và ghi
nhận "giận, giận". Không cho nó là mình, cũng không tự trách
mình sao lại giận. Chỉ cần giản dị quan sát nó. Nó sanh
lên rồi sẽ diệt đi. Sự giận dữ chỉ có tác hại khi nào
ta nuôi dưỡng nó, đồng hóa với nó "Tôi đang giận và nó
đáng để cho tôi giận vì người ấy đã dám đối xử với
tôi như vậy...". Ta có một con đường khác, là thay vì bộc
lộ sự giận dữ ấy ra một cách mê muội, ta có thể chọn
cách quan sát nó một cách cặn kẽ. Ta sẽ thấy rằng nó từ
từ mất đi công năng phá hoại của nó. Một phương cách
đặc biệt khác để đối trị với tâm sân hận là niệm
từ bi. Niệm từ bi có nghĩa là phóng tỏa những tư tưởng
thương yêu, cầu mong sự an lạc, hạnh phúc đến cho tất
cả mọi loài, cho những người ta thương và cho đến những
người ta ghét. Ðem những tư tưởng tốt lành đến cho người
ta đang giận, lúc đầu không phải là dễ, nhưng cuối cùng
ta cũng sẽ làm được. Dần dần rồi sự giận dữ sẽ tan
biến, tâm ta sẽ êm dịu xuống và trở lại quân bình. Một
cách thực tiển nhất để đối trị tâm sân hận là khi bạn
thù ghét một người nào, bạn hãy mua quà biếu họ. Ta không
thể nào giữ được tâm giận dữ khi ta đem lòng rộng rãi,
cởi mở ra đối xử với người khác. Nó có khả năng hóa
giải mọi sự căng thẳng, nặng nề có mặt giữa hai bên.
Ðây là một phương pháp thiện xảo để dập tắt ngọn lửa
sân hận trong tâm ta.
Ta
cũng có thể đối trị tâm sân hận của mình qua cánh cửa
trí tuệ: quán chiếu về luật nhân quả, hiểu được rằng
chúng ta là kết quả do hành động của chính mình. Bất cứ
một ai rồi cuối cùng phải nhận lãnh kết quả tạo nên
bởi những hành động hoặc tốt hoặc xấu của mình. Nếu
có một người nào đó gây cho bạn một sự khó chịu, thay
vì giận dữ phản ứng lại, bạn có thể đem tình thương
và hiểu biết ra mà đối xử. Bạn hiểu rằng người ấy
hành động vì tâm mê muội, và anh ta cuối cùng sẽ hoàn toàn
nhận lãnh kết quả gây nên bởi những hành động không tốt
của anh. Ta không cần làm cho người ấy đau khổ thêm chi
nữa, hãy lấy lòng từ bi mà làm nhẹ bớt nghiệp xấu gây
nên bởi sự mê muội của anh ta.
Tâm
lười biếng và ham ngủ nghỉ. Cũng vậy, phương pháp hay nhất
vẫn là nhận diện được nó. Ta hãy quán sát tính chất chậm
chạp, lười biếng mỗi khi nó có mặt trong tâm. Ði sâu thẳng
vào nó. Nếu ta quán sát trong chánh niệm, thường thường
thì chỉ trong một thời gian ngắn, ta sẽ thấy những sự
buồn ngủ, lưới biếng biến đi đâu hết. Có thể ta đang
ngồi niệm thầm trong đầu "buồn ngủ, buồn ngủ", rồi đột
nhiên đầu óc ta trở nên sáng suốt và tỉnh táo một cách
bất ngờ. Thường thường khi ta có ý thức rõ ràng, chứ
không phải đồng nhất với sự buồn ngủ, thì nó sẽ đi
qua. Nhưng nếu bạn cố giữ chánh niệm, chú ý mà vẫn cứ
gật gù mãi, thì bạn có thể làm những điều sau đây. Ðổi
vị thế. Nếu bạn đang ngồi, hãy đứng dậy đi bộ một
vòng. Nếu bạn đang ở trong nhà, hãy đi ra ngoài một chút.
Không khí tươi mát bên ngoài sẽ làm bạn tỉnh táo trở lại.
Nhìn vào một điểm ánh sáng trong một thời gian ngắn, nó
có thể là ánh đèn, ánh trăng hay ánh sao. Ánh sáng có tác
dụng đánh thức bạn dậy. Rửa mặt bằng nước lạnh. Hay
bạn có thể đi bộ lùi lại. Tâm lười biếng và ham ngủ
nghỉ cũng vô thường và có thể đối trị được như mọi
tâm khác. Nhưng nếu bạn đã thử mọi cách mà vẫn còn buồn
ngủ, thì bạn nên đi ngủ. Ðiều quan trọng là bạn cố gắng.
Ðừng để mỗi khi cảm thấy buồn ngủ là bạn lại nghĩ:
"Chắc mình mệt rồi! Thôi đi nghỉ một chút cho khỏe!" Như
vậy chỉ nuôi dưỡng thêm sự lười biếng của mình mà thôi.
Muốn thắng được trở ngại này ta phải biết cứng rắn
và nghiêm khắc.
Tâm
lo nghĩ và bất an. Cũng vậy, phải có chánh niệm. Quán chiếu
tâm bất an, nhìn kỷ coi nó biến đổi ra sao! Nếu bạn đang
ngồi và cảm thấy xao động, lo nghĩ, không thể tậptrung
được, bạn hãy biến trạng thái xao động ấy của tâm làm
thành đối tượng thiền quán. Chỉ ngồi nhìn xem và niệm
"bất an, bất an". Quán sát và nhớ đừng bao giờ đồng hóa
với nó. Chẳng có một "ai" bất an hết; tất cả chỉ là
hoạt động của một loại tâm hành. Nó đến rồi đi. Nếu
ta duy trì được chánh niệm, sự lo nghĩ, bất an sẽ không
động được tâm ta.
Một
phương cách khác là gia tăng định lực, tập trung tư tưởng
vào một điểm duy nhất. Ðây là một liều thuốc đặc biệt
có khả năng đối trị tâm xao động và bất an. Những lúc
tâm động loạn, bạn hãy bỏ hết những đối tượng khác
trở về chú ý vào hơi thở của mình. Giữ tâm chú ý vào
một đối tượng duy nhất trong một thời gian, khoảng hai
mươi phút hay nửa tiếng để gia tăng định lực. Ngồi thẳng
lưng, không cử động trong một thời gian cũng là một phương
pháp tập trung rất hay.
Trở
ngại cuối cùng là tâm nghi ngờ. Trở ngại này vô cùng lớn
lao, nếu ta không cẩn thận nó có thể trở thành một bức
tường đồng vách sắt chắn ngang con đường tu tập của
ta. Có rất nhiều người đã bỏ cuộc vì trở ngại này.
Cũng như mọi chướng ngại khác, một phương pháp hữu hiệu
và thông minh nhất để đối trị với chướng ngại này là
quán chiếu nó, nhận diện nó. Khi ta có một sự nghi ngờ
trong tâm, hãy ý thức được sự nghi ngờ này một cách trọn
vẹn, nhưng đừng để nó đồng hóa. Tâm nghi ngờ không có
một thực thể nào hết, không có ngã, không có tôi hay của
tôi. Nó chỉ là một tư tưởng, một tâm hành. Nếu ta biết
quán chiếu nó mà không bị nó đồng hóa, những khi có sự
nghi ngờ khởi lên, ta sẽ có khả năng ngồi yên và niệm
"nghi ngờ, nghi ngờ", rồi tự nó sẽ biến mất.
Một
phương cách khác để đối trị với tâm nghi ngờ là có kiến
thức và có một sự hiểu biết rõ ràng về con đường mà
mình đang theo. Chúng ta không nên chấp nhận hay tin tưởng
mù quáng về bất cứ một phương pháp nào. Thông hiểu được
giáo lý của đức Phật trên bình diện kiến thức, cũng có
thể giúp cho ta giải quyết những nghi ngờ của mình một
cách hữu hiệu. Khi có một sự nghi ngờ nào nổi lên, ta sẽ
có thể giải đáp cho nó bằng chính kinh nghiệm và sự hiểu
biết của mình.
Chúng
ta thường có một thói quen là hay xua đuổi và đàn áp các
tâm xấu mỗi khi chúng khởi lên. Tâm đàn áp, xua đuổi ấy
tự nó cũng là một chướng ngại. Mỗi hành động đàn áp
là một hành động nuôi dưỡng, làm cho kẻ thù thêm mạnh.
Ðó không phải là một thượng sách. Không phê phán, không
phân tách. Khi những tâm chướng ngại khởi lên, chỉ cần
giản dị quán chiếu chúng. Chánh niệm có khả năng vô hiệu
quá chúng. Những tâm ấy có thể tiếp tục khởi sanh, nhưng
tâm ta không động loạn vì ta không còn phản ứng theo chúng.
Ngày
nào tâm ta vẫn còn bi chi phối bởi những chướng ngại vừa
kể, ta sẽ khó có thể phát triển được trí tuệ và hiểu
biết. Trong những ngày đầu, ta sẽ cảm thấy rất nhiều
bất an, nghi ngờ và ham muốn, cho đến khi nào tâm ta tạm
yên xuống. Nhưng những trở ngại ban đầu không phải là
những trở ngại cuối cùng. Khi ta có khả năng quán chiếu
sâu hơn, những chướng ngại ấy sẽ lại phát khởilên. Nhưng
lúc này thì ta đã có nhiều tự tin vào những phương cách
đối trị của mình, nhất là khi ta thấy rõ sự sanh diệt
của chúng, những tâm chướng ngại này đến rồi sẽ đi.
Hiểu được tính chất vô thường của chúng, tâm ta lúc nào
cũng sẽ giữ được thăng bằng. Xin hãy luôn luôn duy trì
sự liên tục và tinh tấn về chánh niệm của mình; chỉ có
một tâm an tĩnh và mềm dẽo không suy chuyển mới có thể
vượt qua được những chướng ngại này.
Hỏi:
Tôi phải làm gì những khi tôi cảm thấy bực mình vì đã
cố gắng quá sức?
Ðáp:
Khi bạn cảm thấy căng thẳng hay là bực bội vì cố gắng
quá, hãy đi ra ngoài thiên nhiên, nhìn cây cỏ, ngắm trời
mây. Thế giới này đẹp và rộng lớn lắm. Ði dạo một
chút, thoải mái một chút, nhưng nhớ vẫn giữ chánh niệm
và ý thức được việc mình làm. Chỉ cần một thời gian
ngắn là không gian chung quanh có thể làm tâm ta dịu êm lại.
Ðức Phật thường dạy ta nên sống giữa thiên nhiên, vì
nó có thể đem lại một sự an tĩnh cho tâm hồn.
Hỏi:
Ðôi khi tôi không thể nào theo dõi được hơi thở của mình.
Tôi phải làm sao?
Ðáp:
Những khi tâm ta trở nên an tỉnh, hơi thở cũng sẽ trở nên
rất nhẹ nhàng. Nếu bạn không còn ý thức được hơi thở
của mình, bạn hãy chú ý đến cảm giác của thân, uy nghi
của thân, hay là về chính cái biết của mình, dù cho bạn
không có một đối tượng nào rõ rệt hết. Khi định lực
phát triển, sẽ có lúc bạn không còn cảm thấy một cảm
giác nào hết. Hãy ý thức được điều ấy. Nó cũng vô thường
như mọi hiện tượng khác. Hơi thở sẽ trở lại với bạn.
Hỏi:
Còn những khi tôi ý thức được một sự sợ hãi nổi lên
và cố gắng đi tìm nguyên nhân của nó thì sao?
Ðáp:
Bạn có thể làm chuyện đó nếu bạn muốn. Nhưng sự tìm
kiếm ấy sẽ là bất tận. Phân tách, tìm hiểu nguyên nhân
không phải là một hành động xả bỏ. Sự sợ hãi sẽ còn
tiếp tục khởi lên và mỗi lần như vậy ta lại phải đi
tìm một nguyên do mới. Với trí tuệ, hiểu biết ta có thể
nhận diện sự sợ hãi và rồi buông bỏ nó. Chúng ta không
cần phải tìm hiểu nguyên nhân của những khó khăn của mình
để làm gì, chúng ta cần phải biết buông bỏ. Thấy được
chúng, ý thức được chúng, không nhận chúng là mình và buông
bỏ chúng. Chỉ giản dị có thế thôi. Bí quyết là giữ chánh
niêm, ý thức được những gì đang xảy ra trong giây phút
hiện tại.
Hỏi:
Tôi thường bị mắc kẹt và cho rằng những tâm chướng ngại
này là mình. Có phương cách nào để chữa bệnh này không?
Ðáp:
Những thiền sư Tây Tạng có dùng một hình ảnh mà tôi thấy
rất là có ích lợi. Họ ví tâm mình như là bầu trời xanh
bao la, không một gợn mây. Mọi hiện tượng của thân và
tâm đều xảy ra trong bầu trời trong xanh bao la này. Chúng
không phải là bầu trời. Trời xanh không bị ảnh hưởng
chút nào vì những việc xảy ra. Mây đến rồi đi, gió đến
rồi đi, mưa nắng cũng đến rồi qua đi, nhưng bầu trời
bao giờ cũng trong vắt. Hãy coi ta ta như một bầu trời trong
bao la, và để mọi việc tự đến rồi qua đi. Tâm ta lúc
nào cũng an tĩnh, thoải mái, quan sát mọi việc xảy ra.
